Nga Ag Apolloni – Në atë periudhë, kur u hesht gegnishtja, juve ju pamundësua të ligjëronit në fakultet, sado që pro jush fliste edhe një rekomandim i Eqrem Çabejt. Pse ndodhi ai refuzim dhe si e përjetuat?
PRIMO SHLLAKU: Prof. Çabej ka vdekë dhe ka marrë me vete shum sekrete. Verejtja ime asht që ai duhet t’i kishte shkrue diku. Ai ka qenë mik i babës tim dhe unë kam qenë nji adhurues i tij në fakultet, edhe pse ai ka qenë në fundin e karrierës së tij të mësimdhanies dhe unë ndoqa nji kurs si i jashtëm ose si ndigjues. Në atë kohë isha me shum zell mësimi dhe me energji gjigande për punë. Ai i kishte thanë babës se kishte ndër mend që të më propozonte për t’u mbajtë në fakultet. Por kjo nuk ndodhi kurr.
Kisha vërejtë asokohe se shkodranët i sillnin rëndom në gjuhë-letërsi sepse i destinonin për mësues, nji zanat ky që nuk e prekte establishmentin dhe se studentët shkodranë në landët e shkencave politike, juridike, shoqnore nuk preferoheshin, madje as në anglisht sepse, mesa duket, të gjithë kta kuadro destinoheshin për instancat pushtetmbajtëse dhe shkodranët nuk duhet të ishin aty sepse, mendimi i gabuem i diktaturës, ata ishin liberalë dhe proprendimorë. Pra në fakultetin tonë kishte shum shkodranë studentë, por pak e aspak ndaleshin në fakultet, sepse ishin të papërshtatshëm për gjithçka që pushteti kulturor i asaj kohe kishte tinëzarisht ndër mend. Në fakultet mbaheshin kryesisht nga zonat rurale, por gjithnji nga Jugu. Kuptohet studenta të ekselencës simbas parametrave vlerësues të asaj kohe.
Përveç Çabejt kam pohimin e kjartë edhe të së bijës së profesor Jup Kastratit, Dianës, e cila vetëm para pak ditësh me rrëfeu se i ati i saj, asokohe shef katedre dhe njeri me influencë shkencore e prestigj integral, kishte ba dy herë kërkesë që të më afronte në Universitetin e Shkodrës. Jo vetëm që nuk u miratue kurr kjo gja, por rrezik të mos e merrja vesht kurr se isha propozue.
Ky ka qenë fati im i mirë sepse, pa dashjen e tyne, ATA më rezervuen statusin e outsider-it dhe unë u zhvillova lirisht në nji dimension tjetër. Ata më banë shum mirë që nuk më tumirën pranë tyne, sepse unë isha i ngarkuem me pikëpamje të tjera dhe ose do të dorëzohesha, ose do të digjesha. Sinqerisht jam i kënaqun që ishte kshtu, por meqë ata që më trajtuen kshtu, nuk e banë që të banin këtë të mirë të cilës unë realisht i gëzohem, thjesht nuk ua di për nder dhe nuk u kam gja borxh.
Përjetimi ishte rinor, sepse nga majat e andrrave rashë në fundin e realiteteve. Zonat ku shërbeva unë si mësues në dhjetë vjetët e parë të karrierës time të mësuesisë ishin zona të mbushuna me njerëz të dënuem për faje parapenale, persona të padëshiruem prej pushtetit ose edhe moralisht të kapun në flagrancë e abuzues të alkoolit e të seksit. Ky ferr ishte interesant në vetvete, sepse të dënuemit, në dëshprim e sipër, gjithnji prodhojnë njifarë lirie të vërtetë e të shijshme.
Platoni thoshte se çdo njeri kur dashurohet, bëhet poet. Në ç’kohë ratë në dashuri, domethënë në ç’kohë filluat të merreni me poezi?
Nuk kam fuqi me i dalë para emnit të Platonit, sepse ai din për të gjithë ne e për të gjithë kohët tona. Unë mbaj ende mend vargun ose vargjet e para që i shkrova me bojë jeshile mbi nji fletore sovjetike me fletë të ndritshme. Duhet të kem qenë 8-10 vjeç kur shkrova kta dy vargje krejtësisht të kota dhe të amshta, gjithsesi pa lidhje mes tyne. Me siguri ndieva mrekullinë e daljes përjashta të diçkaje që ishte formue mbrenda meje pa leje e pa tutor, si shestim i vetvetishëm i nji vetdije në zgjanim, si nji sekrecion i paktë, por esencial, i njeriut që mund të isha në të ardhmen. Asokohe isha i dashunuem me shum gjana njiheresh dhe nuk zotnoja pothuejse asgja. Dashnia për kto gjana ishte nji ekspeditë e pamundun mbi botën që i hapej nji fëmije në nji qytet të mbyllun e të traumatizuem nga ploja e fundit komuniste, por edhe nga morali i bigotëve të nji kryevendi kthye tashma në provincë. E vetmja gja e madhe ishin elementet e natyrës: mali, reja, lumi, vera e pushimeve, shkuemja me bujtë tek shtëpija e dajave, ekskursionet në kala me babën tim që zotnonte nji sharm burrënor të rrallë e nji magjepsje prej njeriu të ngjyem thellë me kulturë e dije alternative. Isha i magjepsun prej bukurisë së veçantë të nanës time, e cila, derisa u lindën motrat e vllau, më kishte idhull dhe karajfil në okielo. Më magjepste pranvera me lulet e aromat. Ma shum se ngjyrat më transportonin aromat e botës: ajo e kumbullave dhe shtati prej nusje i nji triditëshi i pemës së qershisë, aromat e zymbylit që derdhnin në mue nji morbozitet e nji dorëzim të përafërt me të fiktin ose, ndoshta, edhe vdekjen. Më magjepsnin kambët e mia kur i shihja prej nalt dhe çuditesha sesi ato nuk ngatërroheshin kur ecja e aq ma tepër kur vrapoja. Isha i dashunuem me qiellin kur çahej reja dhe shfaqej njolla e kaltërsisë në të, gati si dalje ose si derë drejt të panjohunës. Kur u rrita dhe po lexoja për Rafael Sancin, piktorin e madhe italian të Rilindjes, hasa nji vend shprehjen “un lembo d’azzurro” që ishte saktësisht ajo që m’i shitonte sytë e mi e që paksa fodullisht po m’i bashkonte ndjesitë e mia me ato të njerëzve që kishin jetue e krijue para meje.
Saktësisht unë jam nji njeri përjetësisht i dashunuem me gjithçka të bukur e sugjestive, me të gjitha ato sende që përmbajnë ose sugjerojnë të përtejmen, me të gjitha ato sende që janë “presje” e jo “pikë”. Përgjithësisht përvoja e vërtetë më autorizon të them se unë kam dashtë gjithnji dhe fort kryesisht gjanat e pamunduna. Sapo ato baheshin të munduna (sepse kishte edhe nga ato), unë ndieja lodhje dhe në horizontin tim shfaqeshin sende e vegime që nuk i kisha pa ndonji herë. Ky kishte me qenë edhe kuptimi që merr në buzët e mia fjala “e përtejme” dhe asgja tjetër që dikujt mund t’i kujtojë mistikën ose dogmën.
Marrja ime me letërsi e posaçërisht me poezi ka qenë nji periudhë e gjatë e pambajtshme mend. Ajo nuk ka qenë kurr nevojë, por nji impuls i gatitun mbrenda meje përmes ngurrimesh, dembelish, mendjelehtësish dhe kotësish të pamëshirëshme. Po të isha për t’u dënue përsa kam shkrue e krijue, e them pa asnji farë ngurrimi se asgja nuk kam ba me qëllim. Ende zbuloj në shkrimet e mia referenca metafizike me jetën dhe realitetet që u qëndrojnë atyne si sfond. Procesi ka qenë komplet joracional dhe produkti ka qenë komplet produkt metafizik. Kjo më ka ndihmue që për shum kohë të gjatë unë të mund të ekzistoja edhe si audiencë e vetvetes.
Pse nuk botuat poezi gjatë regjimit? A shpresonit që regjimi do të binte shpejt, apo thjesht u flisnit në mënyrë migjeniane poezive që i shkruanit: unë djepi juej, ndoshta vorri juej?
PRIMO SHLLAKU: Ju jeni edhe botues dhe e kuptoni mirëfilli se akti i botimit nuk ka asgja të përbashkët si proces me krijimin. Botimi asht akt racional, ekonomik, menaxherial dhe paksa edhe punë fati. Ndër katundet tona kam ndigjue të thuhet prej grave të shtëpisë se pulat që kakarisin fort e gjatë e kanë ba vezën e madhe. Kuptohet se kakarisja asht një proces masazhi i anusit që dhimbja të fashitet sa ma shpejt. Me këtë due me thanë se unë kam pasë e kam dallim prej pulave. E kam ndie qysh shum heret se ajo që unë mendoja ishte e papërshtatshme deri e përkundërt me zyrtaritetin verbal dhe krijimtar. Nuk më ushqente letërsia e kohës. Më lente nji shije të thatë në gojë sikurse ajo shija e pluhnit që të futet gand në gojë në nji situatë loje ose rrëzimi. Qysh shum herët kjo letërsi më thoshte sesi nuk duhet të ishte letërsia dhe ma vonë sesi unë nuk duhet të shkrueja. Dhe kshtu, duket, u nisa me shtrue shinat e rrugës time në heshtje e qetësi të plotë, e cila nuk asht aspak e ndryshme nga heshtja e qetësia në të cilën shkruenin edhe shkrimtarët e poetët e zyrtaritetit. Secili izolohet në aktin e krijimit. Destinacioni asht tjetër mandej. Prandej edhe nuk kam dhanë përjashta ndonji figurë që të binte në sy. Por kur flisja me njerëz për tema nga ma të ndryshmet, shpesh më thonin: “Pse nuk shkruen? Shkrueji kto se janë të thana bukur.” Qoftë kur nuk isha nisë, qoftë kur isha nisë asaj udhe, kta inkurajime ma zavendësonin publikun real që ka arti kudo në botën e njerëzimit. E kisha nji konfirmim dhe njifarë vetverifikimi, por ajo që shkrueja mund të kishte vetëm temperaturën e mendimit tim, por kurrsesi substancën e asaj që thoja në publik.
Kur shkrimet e mia u banë shum dhe nuk mund të mbaheshin as përmendësh, as mbrenda nji blloku me letër duhani si të Pipës1, atëherë m’u desht me mendue për ta si për nji fëmijë ilegal, ose, ma mirë me thanë, si për nji shtatzani jashtamartesore. U mundova t’u gjej nji vend dhe t’u caktoj nji fat. Fati i tyne ishte nji papërcaktim i madh. Po sikur të vdisja unë pa vdekë regjimi?
Po sikur regjimi të ishte jetëgjatë e unë vetëm jetënormal? Në 1981 më leu djali dhe thashë me lehtësim: “Tashti shkrimet e mia do t’i ruejë dikush edhe 25-30 vjet mbas meje, kurdo që të nisem.” Do t’i thoja djalit, t’ia linte fëmijëve të vet dhe kshtu do të rritej prap siguria e tyne në kohë. Unë po punoja si mendjezi dhe krejt si regjimi. Po synoja përjetësinë e shkrimeve të mia. Por vetëm atë fizike. Përjetësia tjetër ishte dhe mbetet për mue ndalim dhe turp për t’u diskutue. Autori ban atë që mundet, kurse kritika ban atë që duhet. Kalvari i autorit nuk mbaron kollaj.
Po, kam besue se regjimi i ka ditët e marra me qera dhe ishte nji perversitet i të gjitha linjave të zhvillimit njerëzor. Çdo zhvillim që sillte, bahej me qëllimin e mshefët që diktatori, përgjegjësi kryesor i plojës së parë me markë shqiptare mbi shqiptarët, të vdiste në dyshek, pra pa dhanë llogari. Kur u plotësue “profecia” ime me vdekjen në dyshek, unë prisja teposhten dhe zmontimin që në fakt erdhën edhe për shkaqe të jashtme globale.
Kam besue se regjimi nuk mund ta fitonte përjetësinë megjithëse ai kishte përmbysë të gjitha letrat njerëzore në tavolinë dhe nuk ngopej vetëm me jetën tonë, por synonte edhe jetën e atyne që nuk kishin lé. Kjo ishte kryeparanoja e regjimit. Baudelaire-i e shef Kohën si anmikun që i han të gjithë e të gjitha. Paranoja e tyne e shifte regjimin edhe si anmikun e Kohës, pra që do ta ndalonte atë të bajë punën e saj të Ndërrimit.
Mbase Migjeni kishte për veten ndiesinë e vdekjes së parakoshme dhe unë fjalët e tij “djep” e “vorr” i lexoj në këtë çelës. Kjo ishte tragjikja e Migjenit. Kurse gjendja ime ishte vetëm dramatike, pra e durueshme e me rrugëdalje. Historia me dha arsye deri aty ku mbërrinte liria ime. Krijimet e mia janë tashti mbrenda zonës së rrethueme me gardhin e të tjerëve. Aty nuk i ndihmoj dot.
Ndryshe nga diskursi komunist që karakterizohej nga rrëfimi i madh (grand narrative), letërsia juaj (poezia, proza dhe drama) preokupohet me jetën e vogël (la vie mineure). Çfarë ishin leximet tuaja në atë kohë që ndikuan në krijimin e veprës suaj si një kontrapunkt ndaj letërsisë së komunizmit?
PRIMO SHLLAKU: Kjo pyetja juej më sjell ndër mend nji piktor amerikan që nuk po më kujtohet emni sepse ka shum kohë që nuk e gjej në letërsinë piktorike. Ai pikturon pejzazhe deti të hapët dhe rrota të mëdha me rreze që, mes shkumës e vorbujve që krijon zhytja, ato rrota fundoseshin ngadalë e solemnisht në ujë, tue të krijue nji depresion jo të vogël emocional. Po kështu kam pasë fatin me hy në katedrale gotike nga ma të mëdhatë për kah dimensionet, kam pá piramidat e Egjiptit dhe Sfinksin e madh. E gjithë kjo teknologji dhe epistemologji arkitektonike synonte hjedhjen në inferioritet të individit e të njeriut në përgjithësi karshi imazhit të Zotit, mbi të cilin do të ndërtohej morali i nji epoke ose i nji shoqnie. Veprat e socializmit ishin edhe ato “madhështore”, merreshin me përplasje epokale, me përballime, me titanomahí, madje edhe jeta e përditshme bombardohej me gjigantografí të klasës punëtore, të udhëheqësit, të kuadrigës dogmatike. Edhe shifra 1 në parakalimin e 1 Majit duhet të ishte e naltë sa nji obelisk. Krahas ktyne përbindshllëqeve njeriu real me mish e kocka dukej milingonë e bubrrecë. Ai duhej ta pësonte dhe ta pranonte mikroskopicitetin e tij përballë sistemit.
Meqë regjimi dhe zyrtariteti i tij ishte ateist, atëherë dikush ishte kandidat për ta zavendësue Zotin në këtë formulë që kishte funksionue në të gjitha modelet e skllavnive. Letërsia nuk i shpëtoi ksaj lëngate. Gatuesit kanë emna dhe, ndonse diktatorët kanë mbarue ciklin e tyne biologjik, ata i mburrin veprat që flasin për atë sepse strukturalizmi na mëson se letërsia ka imanencën e saj.
Unë mendoj se njeriu asht ma shum mikrokozmos sesa makrokozmos. Njeriu merr vlerë dhe gravitet kur shifet si univers sesa si neutrino në univers. Në jetën e përditshme të njeriut lejnë e vdesin të gjitha embrionet e ndryshme. Aty gjenden gjanat ende të pakontrafaktueme, ende të paprekuna e virgjna që mund ta shenjojnë epokën. Të tjerat janë sajesa metonimike që synojnë me prishë ligjet e metafizikës njerëzore dhe me e kthye atë në qenie vetëm natyrore: që ka frikë, që don me jetue me çdo kusht, që kënaqet me nji bark bukë dhe asht gati me hjekë dorë prej çdo të mire shpirtnore që mund të prodhojë jeta në bashkësi.
Letërsia e mirë asht kapilare, ajo merret me telat e hollë e jo me “nervat e çelikta” të njeriut të Frankenstein-it. Raskolnikovi shkon disa herë në polici për t’u vetdenoncue për vrasjen e fajdexheshës, por duhet presioni i Sonjeshkës, asaj prostitute që kërkon shpëtim përmes ndëshkimit njerëzor. “Dorëzoju në polici, i thotë, dhe unë do të vij në Siberi me ty ta vuejmë dënimin së bashku.” A ka ma minore se kjo? Kta dy të paemën, që simbas të gjitha gjasave, mund ta vazhdojnë jetën e tyne të pashqetësuem, sepse janë, njeni përmbi çdolloj dyshimi e tjetra, mbrenda çdo normaliteti. Po të mos ishte jeta e tyne minore që i çon të kryejnë aktin e vetdenoncimit e që do t’i lidhë ata me njerëzimin mbarë, çfarë arsyeje madhore do të kishte punë aty? Cila “raison d’état” mund të prodhonte nji katharsis e nji depresion të tillë tek audienca. Nëse kemi arsye të pohojmë se talentet vijnë në çdo kohë dhe se socializmi kontribuoi për t’i evidentue ata, po për të njajtën arsye logjike dhe njerëzore duhet të pohojmë se talentet e spikatun mund të lidhen edhe me çashtje të gabueme. Ajo kohë ishte kohë e evidentimit të talenteve, por edhe kohë e shkërdhyemjes së tyne. Unë ua qaj hallin shum, sepse kaq shum andrra e kaq shum hove kah e përpjeta të përfundojnë në nji shkumë të zbehtë që tek-tuk ndokënd edhe e ban me u skuqë. Ajo pjesë që vinte nga fshati e ka alibinë gjithsesi, por talentet qytetare më duket se kanë pasë banak mes tyne e artit. Kur Kadareja e quen atë kohë “kohë e mbrapshtë”, unë supozoj se atij i shpëton diçka nga vetdija e tij e mshefët se ai, çmos ndonjiherë tjetër, e pranon firon dhe se edhe me atë ka ndodhë e njajta gja: sa ma i madh talenti, aq ma e randë taksa e haraçit.
Po unë kam ekzistue dhe kam krijue, nëse kam jetue e krijue ndonji herë, si kontrapunkt i atij qytetnimi efemer. Kam ndie dhe kam veprue nën shtymjen e fortë të nji paraletërsie të asaj zyrtares të asaj kohë, tue u mundue me u “infektue” prej letërsive psikologjikisht ma të afërta të kontinentit, sikurse kishte ba ajo parardhësja. Rezultati asht në diskutim. Projekti im jo.
Poezia juaj nuk ka strukturë të rregullt, thelbi i saj janë metaforat, jo format. Domethënë, poezia juaj absolutizon kualitetin e mendimit metaforik, prandaj ka një forcë magnetike që e tërheq lexuesin për ta përjetuar një gjendje lirike. Dihet se grekët e vjetër fazën e frymëzimit e quanin enthouziasmos ( -X”d Ž”íèïõóéÜæù ), që nënkuptonte se në çaste krijimi ata ishin “n’duar të Zotit”, të pavetëdijshëm, por ju zakonisht në çfarë gjendje emocionale dhe mentale shkruani poezi, pasi diku poezitë tuaja i keni quajtur “lule nate”, që janë “prodhim i artit të madh të gjumit”?
PRIMO SHLLAKU: Kur njeriut nuk i mjaftonte bota natyrore që shifte dhe ndiente përqark, ai shpiku metaforën. Atashimi i krijimeve të mia me metaforën ma së shumti më pohon si njeri dhe kjo nuk ma ban qejfin pak.
Metaforat janë nji rikrijim i botës dhe dublim i saj. Në kohën time të fillesave të krijimit bota që më rrethonte më binte shum ngusht dhe unë kërkoja zgjanim. Dhe m’u paraqit nevoja e madhe e arratisjes në nji tjetër dimension, në pamundësi për t’u arratisë në nji tjetër hapësinë që ishte aty, ekzistuese dhe e gatshme qysh nga krijesa.
Ju jeni i pari që, tue u marrë dashamirësisht me mue, keni konstatue edhe njisinë ndërtuese të shkrimeve të mia: metaforën. Koha e shkrimit për mue ka qenë e mbetet nji mister. Unë e mbaj mend veten vetëm para e mbas shkrimit. Koha e shkrimit asht nji kohë e pajetueshme prej arsyes dhe vetdijes sime. Ajo asht nji gjendje vetmimi ku qendrat e eksitueme të trunit gjejnë rrugën e krahëve, përfundojnë tek gishtat që shtrëngojnë nji laps ose rrahin nji tastierë. Kaq di me dëshmue unë. Nuk e mistifikoj, por unë jam larg çdo qëllimi, nijeti, projekti dhe arsyetimi. Qenia ime pikëzohet dhe unë mungoj për nji copë herë nga kjo botë, pa e ditë se ku jam. Kur përfundoj, përplasem mbi tokë dhe i rimarr bisedat, telefonatat, shof sendet rreth meje dhe i rendis ato ose i la pa i prekë si të pëlqyeshme ashtu sikurse janë.
Metafora mund të jetë dera nga e cila dal për ta kundrue botën ku jetoj nga pozita e nji të jashtmi, e atij që nuk e pranon pafuqinë e tij mbrenda saj dhe që, me pozicionin e ri të kundruesit, beson se e ka ndryshue sadopak statusin e tij të pësuesit.
“Lule nate” i kam quejtë sepse ato kanë qenë diçka që u lidhën me mue dhe me gjendjen time përmes nji biografie krejt të veçantë. Ato ishin diçka në vete dhe për vete, pra nji përvojë që ngurronte me u ba në të gjithë procesin e vet të krijimit, pritshmënisë, përceptimit dhe vlerësimit, sepse disa nga kto gjymtyrë ishin të pamunduna. Fjala “lule” nuk tregon se ato ishin doemos të bukura, kurse fjala “natë” tregon se ato ishin detyrimisht të panjoftuna. Kaq e vërtetë sa edhe mbas botimit ato mbetën prap “lule nate”. Te ky togfjalësh fjala kyç nuk ishte emnori, por përcaktori. Në ato kohë e kishte pësue edhe sintaksa, ose po sforcohej edhe mekanizmi sintaksor. Pra siç po shifet, shestimi i ktij titulli nuk ka qenë edhe aq fort mekanik dhe automatik, sa e foluna e jonë ose kombinimi i kuptimshëm i fjalëve.
Sa i përket “artit të madh të gjumit” që e kam cekë te parathaniet e vëllimit “Lule nate”, kuptimi nuk ka qenë manifestual siç mund të duket dhe nuk ka lidhje me André Breton-in dhe shkollën e tij. Ose ka dhe unë nuk e di. Por gjithsesi pritja më asht dukë art dhe gjumi më asht dukë humanizëm. Pse humanizëm kur flejnë pothuejse të gjitha kafshët? Kjo për nji arsye kulturore. Te drama e F. Dürrenmatt-it, “Romuli i madh”, personazhi kryesor i saj, nji perandor romak, i fundit më duket, tue pa katastrofën e ardhjes së barbarëve dhe degjenerimin e perandorisë, në pamundësi me i ba derman, ka vendosë me e kalue me gjumë atë periudhë, si e si mos me u ba pjesë e llumit të dekadencës. Edhe unë pranova, si hominoid i detyruem nga epoka, adoptimin e letargos së kafshëve për me mbetë njeri mendues.
2 Arshi Pipa (1920-1997) e shkroi Librin e burgut në letra duhani nëpër burgjet komuniste të Shqipërisë.
Intervista është marrë me shkurtime nga “Symbol”.